81. DERECELER
Yeni dine girme sırasında insanları yönlendiren ruhsal dürtüler artık çok zayıflamıştı. Bu nedenle şu âyet nazil oldu-
«Bedeviler* dedi ki: «iman ettik» De ki: «Siz iman etmediniz, ancak 'islâm (müslüman veya teslim) olduk' deyin. îman henüz kalblerinize girmiş değildir. Eğer Allah'a ve Rasulüne itaat ederseniz, O, sizin emellerinizden hiçbirini eksiltmez.» (Hucurat: 14)
Bu âyet iman etmeden teslim olmayı -en aşağı derece olarak kabul ederek İslâm hiyerarşisini tamamlıyordu. Daha yüksek dereceler, Hudeybiye anlaşmasından birkaç ay önce Peygamber (s.a.v.)'e nazil olan Nur Sûresinin konusunu daha doğrusu konularından birini teşkil ediyordu. Kur'an'da nur, iman anlamına gelir ve aşağıda bu nurun (aydınlanmanın) dört derecesi belirtilmiştir:
«Allah, göklerin ve yerin nurudur. O'nun nurunun misali, içinde çerağ bulunan bir kandil gibidir; çerağ bir sırça içerisindedir; sırça sanki incimsi bir yıldızdır ki. doğuya da battya da ait olmayan kutlu bir zeytin ağacından yakılır; (bu öyle bir ağaç ki) neredeyse ateş ona dokunmasa da yağı tştk verir. (Bu) Nur üstüne nurdur. Allah, kimi dilerse onu kendi nuruna yöneltip-ilettr. Allah insanlar için örnekler vermektedir. Allah, herşeyi bilendir.» (Nur: 35)
En alt derecede, aydınlatılan fakat kendisi ışık saçmayan kandil vardır. Daha sonra sırça gelir, onun üstünde de kutlu zeytin ağacı yer alır. Bu sembollerin anılması insana. «Allah insanlara örnekler verir» diye başlayan ve sebebini belirterek: «belki düşünürler» (Haşr: 21) diye biten başka ayetleri hatırlatıyor. Nur ayetinin tümü insanı düşünmeye çağırır. Fakat derecelere gelince Kur'an bu konuyu burada imalı bir şekilde anlatır. Halbuki ilk nazil olan ayetlerde imanın dereceleri daha açık bir şekilde anlaşılmıştır. Bunlardan birinde (Vakıa: 7-40) insanlar üç gruba ayrılmıştır, «Ashabı Meymene» (ahirette amel defteri sağdan verilen ya da sağ yanda olanlar), «Ashab-ı Meş'eme» (ahirette defterleri soldan verilenler, ya da sol yanda olanlar) ve «Yarışıp öne geçmiş öncüler.» «Ashab-ı Meymene» kurtulanlar, «Ashab-ı Meş'eme» de cezalandırılanlar. «Öncüler ise en üst derecededirler ve onlara Allah'ın Kulları[1] denilir.. Baş melekleri diğer meleklerden ayırmak için kullanılan Allah'a yaklaştırılmış (mukarrebûn) deyimi bunlar İçin kullanılır. İlk nazil olan sûrelerden bazılarında mü'min kategorisinde, «öncüler»le (sabikûn) «Ashab-ı Meymene» arasında yeralan «iyiler» (ebrârl diye bir sınıftan da bahsedilir. Bu üçü arasındaki ilişki Kur'an'm bu üç grubun Cennette ki durumlarıyla ilgili anlattıklarından çıkarılabilir. Ashab-ı Meymene»ye içmek için «saf su» verilirken, en yüce kaynaklar sadece «öncülerde verilir. «İyilerde ise, onların «Öncüler» in ayak izlerine uyanlar olduğunu belirtir, bir şekilde iki farklı kaynağın karışımı verilir (insan: 5), (Mutaffifin: 27).
Üstünlük derecelerine Kur'an'da kalbten bahsederken de değinilir. Kur'an çoğunluktan bahsederken:
«Gerçek şu ki, gözler kâr olmaz, ancak sinelerdeki kalbler körelir» (Hac. 46).
der. Diğer taraftan Peygamber (s.a.v.) tüm diğer Peygamberler gibi, kalbinin devamh uyanık olduğunu, yani kalb gözünün açık olduğunu söylemiştir. Kur'an bunun belli ölçülerde başkaları tarafından da paylaşılabileceğini belirtir, çünkü bazen sadece «temiz akıl sahipleri»ne (ulü'l-el-bab) (Yusuf: ili, Ra'd: 19) hitap eder.
Peygamber (s.a.v.)'in Ebu Bekir hakkında şöyle söylediği rivayet edilir: «O sizi çok oruç tutmakla ve çok namaz kılmakla geçmedi, fakat o sizi kalbinde sabit olan bir şey sayesinde geçti.»[2]
Peygamber (s.a.v.) sık sık Ashabdan bazılarının diğerlerinden üstün olduğunu belirtirdi. Mekke'nin fethi sırasında Peygamber (s.a.v.)'in yanında Halid kendisini azarlayan Abdurrahman îbn Avf'a sinirlenip karşı çıkınca Peygamber (s.a.v.): «Arkadaşlarıma (Ashabıma) nazik davran Halid, çünkü senin Uhud dağı büyüklüğünde altının olsa ve bunu Allah yolunda harcasan, yine de arkadaşlarımdan hiçbirinin faziletine ulaşamazsın»[3] dedi.
Kur'an'a göre bir derece ile diğeri arasındaki fark ahi-rette, bu dünyadakinden daha büyüktür:
«Onlardan bir kısmım bir kısmına nasıl üstün tuttuğumuzu gör. Muhakkak ahiret dereceler bakımından daha büyüktür, üstünlük bakımından da daha büyüktür» (tsra: 21).
Peygamber (s.a.v.) de şöyle demiştir: «Cennet ehli kendi üstlerindeki yüce yerin, şimdi en parlak gezegeni (ve-nüs) doğu veya batı ufkunda gördükleri yükseklik kadar yukarıda olduğunu görecekler»[4] İnsanlar arasındaki eşitsizlikler onun öğretme şekline de yansımıştır, öğrettiklerinin bazılarını sadece anlayabileceklerini umduğu belirli bazı kişilere hasretmiştir. Ebu Hureyre: «Hafızama Rasu-lullah (s.a.v.)'tan öğrendiğim iki tür bilgi depoladun. Bir kısmını açıkladım; eğer diğer kısmını da açıklarsam bu gırtlağı kesersiniz»[5] diyerek boğazına işaret etmiştir.
Mekke ve Huneyn zaferlerinden sonra dönüş yolculuğu sırasında Peygamber (s.a.v.) arkadaşlarından bazılarına-«Küçük cihaddan, büyük cihada dönüyoruz» dedi. İçlerinden biri: «Ey Allah'ın Rasulü, büyük cihad nedir? diye sorunca: «Nefse karşı cihad»[6]cevabını verdi. însan nefsi iki bölüme ayrılmıştır. Onun aşağı bölümü hakkında Kur'an:
«Gerçekten nefis var gücüyle kötülüğü emredendir» (Yusuf: 53) der. Şuur da denen iyi bölümüne de:
«Kendini kınayıp duran nefis» (Kıyamet: 2).
adını verir. îşte alçak nefse karşı ruhun yardımıyla cihadı yüklenen bu kısmıdır.
En sonunda da savaşı sona ermiş ve artık içinde bir ayrılık taşımayan «mutmain (tatmin olmuş) nefis» vardır. *Öncüler»in (sabikûn), «Allah'ın kullananın ve «Allah'a yaklaştırılmış olanlardın (mukarrebûn) nefisleri işte böyledir. Kur'an bu kemâle ermiş olan nefse şöyle hitap eder:
«Ey mutmain (tatmin olmuş) nefis. Rabbine, hoşnut edici ve hoşnut edilmiş olarak dön[7] . Artık kullarımın arasına gir. Cennetime gir.» (Fecr: 27-30).
Bu lütuflardaki ikili doğa, Kur'an'ın kutsanmış nefis için verdiği iki Cennet va'dini ve Peygamber (s.a.v.)'in kendi nihai durumunu anlatmak için söylediği «Rabbimle
ve Cennetle buluşma» sözünü hatırlatıyor. «Mutmain nefis- için, «Cennetime gir» sözü -Rabbimle buluşma» sözüne tekabül ediyor; «Kullarımın arasına gir sözü de «Cennet» e tekabül eder. Yüksek Cennet (Cennet 'ül-a'la), yani •Rabbimle buluşma» Rıdvan'dan başka birşey değildir. Aşağıdaki âyet bu sıralarda nazil olmuştu:
«Alîah, mü'min erkeklere ve mü'min kadınlara İçinde ebedi kalmak üzere, altından ırmaklar akan cennetler ve And cennetlerinde güzel meskenler vadetmiştir. Allah'tan olan hoşnutluk (Rıdvan) ise en büyüktür. İşte büyük 'kurtuluş ve mutluluk' da budur.» (Tevbe- 72).
Peygamber (s.a.v.) bu dünyada iken ulaşılabilecek en yüksek dereceden de bahsetmiştir. Kutsi hadislerden birinde şöyle denir: «Kulum gönüllü (nafile) ibadetieriyle bana yaklaşmayı ben onu sevinceye kadar devam ettirir; ben onu sevdiğimde, onun duyan kulağı, gören gözü, tutan eli ve yürüyen ayağı olurum»[8].
Gönüllü ibadetlerin en başında «Allah'ı anmak veya Allah'ı çağırmak» anlamına gelebilecek olan zikr Allah gelir. İlk inen âyetlerden birinde Peygamber (s.a.v.) şöyle bir emirle karşılaşmıştı:
«Rabbinin ismini zikret ve her şeyden kendini çekerek yalnızca O'na yönel» (Müzentmit: S).
Daha sonraları nazil olan bir âyette de şöyle deniyor, du:
«Hiç şüphe yok namaz, çirkince-utanmazltklardan ve kötülüklerden vazgeçirir. Allah'ı zikretmek ise muhakkak en büyüktür» (Ankebût: 45).
Kalb ve kalbin körlüğüyle ilgili olarak Peygamber (s.a.v.): «Herşeyin pasını silen bir cilası vardır, kalbin cilası ise Allah'ı zikretmektir»[9], demiştir. Mahşer gününde
Allah katında kimin en yüksek dereceye sahip olacağı sorulduğunda ise «Allah'ı en çok zikreden kadın ve erkekler» cevabını vermiştir. Bunların, Allah yolunda savaşanlardan da yüksek bir derecede olup olmadıkları sorulduğunda ise cevabı şu olmuştur:
«Kişi müşrik ve putperestlere karşı kılıcı kana bulanıp kırılıncaya kadar savaşsa bile, Allah'ı zikretmek ondan daha yüksek bir dereceye sahip olacaktır»[10].
--------------------------------------------------------------------------------
[1] Tahrim t 6, Fecr; 29:/Kur'an kul kelimesini İki anlamda kullanın bîri herşeyi İçine alan -hatta şeytanı bile kulu olarak gören diğeri iso yukarıdaki gibi âyetlerde hususi anlamda. Şeytana hitaben söylenen şu sözlerde de bu kelime husus; anlamda kullanılmıştır: «Btimm kullarım; senin onlar uzo-rinde hiçbir zorlayıcı gücün (hakimiyetin) yoktur.» îsra: 65).
[2] El Hakim et-Tirmızı, Nevadiru'1-Üsûl,
[3] I. i, 853
[4] M. U. 4
[5] B. III, 42.
[6] B'eyhâki, Zûd.
[7] Yani karşılıklı Rıdvan ılc. (bk. böl. XXX),
[8] B. LXXXI, 37.
[9] Beyhakî, Da'vet.
[10] Tir. XLV.
